U medijima, pa čak najčešće i u dobrom dijelu nastavnog plana i programa osnovnih i srednjih škola, pa i nekim univerzitetima u dijelu Federacije BiH, povelja bana Kulina najčešće nosi, vrlo čudan epitet "rodnog lista bosanske državnosti". Na stranu sada što, povelje generalno, a pogotovo one kojima se regulišu trgovačke povlastice i koje, kao takve, nisu bile nikakav kuriozitet, nisu i ne mogu biti rodni listovi država. Ili što je Bosna, kao jedna od kneževina koju su formirali Porifrogenetovi Srbi, sasvim sigurno postojala i 400 godina prije pisanja date povelje.
Ključna riječ u svemu jeste državnost, barem u njenom srednjovjekovnom poimanju, a ona se, barem, za balkanski kontekst njenog shvatanja da iščitati iz uvodnog dijela hilandarske povelje Simeona Nemanje, koji glasi ovako: Искони створи Бог небо земљу и људе на њој, и благослови их и даде им власт над свим створењем својим. И једне постави цареве, друге кнезове, друге господаре, и свакоме даде пасти стадо своје и чувати га од свакога зла које наилази на њ. Зато, браћо, Бог премилостиви утврди Грке царевима, а Угре краљевима, и сваки народ раздели, и закон даде и нарави установи, и господаре над њима, по обичају и по закону распоредивши својом премудрошћу.
Postojala je, dakle, ideologija hijerarhije Božjih blagoslova različitim narodima, odnosno vladarskih dostojanstava njihovih gospodara. Uspeti se na toj ljestvici, bio je, prema tome, znak posebnog Božjeg blagoslova, čiji je prenosnik bio ili vizantijski car, ili rimski papa. “...ita et Bosnenses suos reges appellauerunt Stephanos.” Ovu rečenicu je u svojim bilješkama o bosanskom srednjovjekovnom kraljevstvu, sredinom 15. vijeka zapisao Enea Silvio Bartolomeo Piccolomini, poznatiji kao papa Pio II, isti onaj koji je od posljednjeg bosanskog kralja Stjepana, odnosno Stefana Tomaševića zatražio radikalan obračun sa jeretičkom Crkvom Bosanskom i koji mu je poslao papinsku krunu s kojom se 1461. okrunio u Jajcu po rimskom obredu. Ugrubo prevedeno sa latinskog, rimski pontif piše da Bosanci “svoje kraljeve nazivaju Stefanima”. I zaista, ako pregledamo dostupnu preživjelu diplomtičku građu, svi bosanski kraljevi, odnosno “kraljevi Srbljem, Bosni, Pomorju i Zapadnim stranama” (Stefan Tvrtko, Stefan Dabiša, Stefan Ostoja, Stefan Tvrtko II, Stefan Ostojić, Stefan Radivoj, Stefan Tomaš i, u konačnici Stefan Tomašević Kotromanić), nose ovo ime koje u prevodu sa grčkog znači “onaj koji je ovječan vijencem”, odnosno krunom, kao simbolom države uzdignutom na veći rang.
Kakve veze ovaj naslov bosanskih kraljeva, odnosno njihova državnost, ima veze sa svetim Savom? Krenimo redom. Sveti Sava, odnosno Rastko Nemanjić je, pomirivši oko vlasti i vjere zavađenu braću Stefana i Vukana, u Nikeji izdejstvovao autokefalnost za crkvu u srpskim zemljama. Potom je, u Rim poslao poslanicu koju njegov učenik i sastavljač žitija Dometijan prepričava ovako:
И написавши посланицу ка великом сапријестолнику светих и славних апостола, папи, исповиједивши му неутајену благодат којом сам би вјенчан од Бога, и молио је да му пошаље благослов од светих апостола и од тога самога благосљовену круну да крунише свога брата (Стефана оп.а.) на краљевство по првом отачаству краљевства њихова (потсјећање на крунисање краља Михаила Воjисављевића оп.а. ), у коме се отац њихов роди по божанственом самотрењу у мјесту званом Диоклетија, које се зове велико краљевство од почетка.
Iz ovog odlomka je jasno da je srpska kruna rimskoga, odnosno papskoga porijekla. Kao i to da je sveti Sava, kao arhiepiskop autokefalne srpske crkve, sa carigradskom patrijaršijskom gramatom, 1220. krunisao svoga brata Stefana za, kako to stoji u regesti iz vremena pape Inoćentija III dei gratia toius Servie, Dioclie, Tribunie, Dalmatie atque Chlumie rex coronatus, to jest, „milošću Božjom cijele Srbije, Duklje, Travunje, Dalmacije kao i Humske zemlje kralja“. Štoviše, Dometijan jasno ukazuje da se radi o krunisanju na na kraljevstvu „po prvom otačastvu kraljevastva njihova“, odnosno da su Nemanjići nasljednici srpske kraljevine Vojisavljevića – Duklje iz kojeg potiče njihov otac.
Konstantin Jiriček je Dometijanov opis krunisanja smatrao ideološki obojenim, budući da podaci iz mletačkih izvora, kao i splitski arhiđakon Toma naglašavaju da je Stefana okrunio papski kardinal-legat još 1217, prije nego što je Sava i bio arhiepiskop, te da se kreiranjem verzije o Savinom krunisanju nastojala ublažiti čisto rimokatolička ceremonija krunisanja kralja, većinski pravoslavne države. Đoko Sljepčević se ne slaže sa ovim gledištem, navodeći mišljenje Svetozara Radojčića da sveti Sava „nije bio neki bojovnik protiv katolicizma“, budući da je boravio u manastiru bogorodice Evergetide u vrijeme kada su njime upravljali kaluđeri iz latinskog Montekasina, te da je manastiru Filokal pod latinskom upravom poklanjao ikone. Moguće je, prema tome, da sam Sava nije krunisao Stefana, ali da kasnija tradicija koja mu je to pripisala nije bila antikatolički inspirisana, već je odražavala njegovo stvarno real-političko stanovište. Bilo kako bilo, kreirana ili ne, tradicija je imala svrhu da svetog Savu i u tom smislu učvrsti kao prenosnika monarhije iz Duklje u Rašku.
Zanimljivo je, da je slično i gotovo isto 157 godina kasniije uradio bosanski ban Tvrtko Kotromanić, pozivajući se na srodstvo sa Nemanjićima, baš kao i Nemanjići na nasljedstvo Vojisavljevića. Pri tome je Tvrtko, baš kao i Sava Nemanjić, na čijem se grobu u Mileševi i okrunio, naglasio da je otišao „вь сρьБьсκƔю ʒємʌю жєʌɑıє̵ ʜ χотє Ɣκρѣпʜтʜ пρѣстоʌь ρодʜтєʌь моʜχь ʜ тɑмо шдьшƔ мʜ вѣɴьʏɑɴь Бьıχь Бг͠омьдɑρовɑɴʜмь мʜ вѣɴцємь ɴɑ κρɑʌıє̵вс͠тво пρѣρодʜтєʌь моʜχь ⊦ɑκо Бьıтʜ мʜ ω χс͠ѣ ʜсƔсє Бʌ͠говѣρɴомƔ ʜ Богомь постɑвʌıє̵ɴ’ɴомƔ стєфɑɴƔ κρɑʌю сρьБʌıє̵мь ʜ Босɴѣ ʜ помоρʜю ʜ ʒɑпɑ дɴʜмь стρɑɴɑмь.”
Naučnici koji su osporavali Tvrtkovo okrunjenje u Mileševi na Mitrovdan 1377., kako je u svojem Kraljevstvu Slavena zabilježio Mavro Orbini su tvrdili da je to malo vjerovatno jer Tvrtko I nije bio pravoslavan (odnosno za to nema dovoljno dokaza), kao zbog toga što se srpski kraljevi nisu krunili u Mileševi, nego u Žiči. Pa ipak, ova argumentacija je sporna iz više razloga. Kao što vidimo, sveti Sava kao pravoslavni, odnosno, iz rimokatoličke prespektive, šizmatički arhiepiskop nije imao previše dilemma da li da krunu za svoga brata zahtijeva iz Rima, od pape Honorija III jednog od najvećih rimokatoličkih revnitelja. Zbog čega bi onda teza da je Tvrtko kao nominalni rimokatolik, okrunjen po pravoslavnom obredu na grobu onog koji je zadobio srpsku krunu i time izvršio prenos kraljevstva sa dukljanske na rašku dinastiju, bila manje vjerovatna od one gotovo nemoguće da je to učinio papski legat negdje u Bosni? Ili još manje, episkop (djed) heroortodoksne Crkve Bosanske koji je, za tu priliku, nekako ušao u rimokatoličku crkvu svetog Nikole u Milima kod Visokog? Zbog čega bi mileševski episkop bio manji pragmatik od svetog Save čije je žitije morao poznavati?
Jer ukoliko je Tvrtko I sebe predstavljao kao izdanka Nemanjića, i ako je tvrdio da je molitvama svetog Stefana Prvomučenika bio „удостојен вијенца и части и скиптра царскога родитеља светих, ранијих господара српских, краљева и царева, да слиједећи животу њихову и правилима царским све недостатке исправљам и управљам у земљама Богом дарованог ми краљевства“ (Твртко Котроманић, краљ Срба, Босне, Приморја и Западних страна, Молитва светом Стефану из повеље Дубровнику, Хисторијски архив Дубровник, исправе и акти 14. Стољеће, бр. 122), onda, zapravo nema ništa prirodnije nego da se kruniše na jednom od najsvetijih nemanjićkih mjesta i počivalištvu svetitelja iz čijih je ruku veliki župan Stefan postao kralj Stefan, baš kao što će kralj postati i on, ban Tvrtko. Tu se i krije odgovor na pitanje Sime Ćirkovića, zbog čega ban Tvrtko osvojene zemlje Nikole Altomanovića nije naprosto pripojio svojoj banovini, kao njegov stric i prethodnik Stjepan II Humsku zemlju koristeći se nestabilnošću Raške nakon smrti kralja Milutina. Zbog toga, što je time od Ugarske zavisna banovina Bosna, sa perspektivom da postaje još zavisnija, zadobila onaj stepen srednjovjekovne državnosti na osnovu kojeg će to biti daleko teže ostvarivo.
U tom smislu, Bosna svoju srednjovjekovnu, a samim time i sve druge oblike svoje državnosti ne crpi iz jedne od sačuvanih 12-vijekovnih banskih povelja koja se bavi trgovačkim pitanjima i koja da nije postojao Dubrovački arhiv nikada ne bi bila sačuvana, već se primarno radi o naslijeđu državničke politike svetoga Save, koji je svojom mudrom politikom omogućio kontinuitet raške sa dukljanskom dinastijom, a time, državničkim nasljeđem koje je utemeljio, omogućio i trećoj srpskoj zemlji Bosni i njenoj dinastiji da preuzme vodstvo onda kada su se stvorile takve prilike. To ne znači da je sveti Sava imao kristalnu kuglu kojom je gledao budućnost i bio svjestan svih budućih mogućih i nemogućih krunisanja, već to da je bio svjestan da je svrha institucija – a kruna to svakako jeste – da nadžive njihove trenutne nosioce. Da je to tako, svjedoči i titutla najmoćnijeg udionog vojvode „rusaga bosanskoga“, odnosno „bosanske države“, koji se titulira kao „Ми гдн' Стипан, Божјом милостју херцег од светога Саве, господар хумски и приморски“, što svjedoči o bitnosti koju je kult svetog Save imao. Utoliko da je gotovo polovina srednjovjekovne države ponela njegovo ime – Hercegovina (vojvodstvo) od svetoga Save.
Argumentacija da Kotromanići nisu baštinili nemanjićku papinsku krunu budući da u tom slučaju Stjepan Tomašević od pape ne bi tražio novu, iako, nije argument protiv prenošenja kraljevstva iz Raške, također mora biti stavljena pod upitnik. Ako sagledamo situaciju iz vremena nasljedstva „velikog kraljevstva“ Duklje, onda je jasno da je ovu titulu već baštinio jedan Nemanjić, Stefanov brat Vukan, što nije spriječilo Stefana da od pape zatraži još jednu krunu, iako je imao pravo na postojeću. Očigledno je da se i u jednom i u drugom slučaju radilo o potrebi reafirmacije dinastije i onovremenog međunarodnog ugleda države.
U svakom slučaju, sveti Sava, ne kao svetitelj, već kao državnik, diplomata i mislilac je svakako istorijska ličnost koja zavrjeđuje daleko više prihvatanja i afirmacije u BiH zbog daleko većih istorijskih zasluga za njenu državnost od idolatrijski obožavane trgovačke povelje od nekoliko redaka, koju je pisao vladar preživio u lokalnoj poslovici kao da je Petar Pan, a ne istorijska ličnost.
Коментари
Постави коментар