Temeljni bošnjački mitovi (I dio)

1. Bosna u ranom srednjem vijeku nije imala nikakve veze sa Srbijom

Omiljena mantra bošnjačkih nacionalista i koja je preko petparačke, kao i žute štampe postala javno mnijenje jeste da je Bosna najstarija južnoslovenska država, da nikada u svojoj istoriji nije imala nikakve veze sa Srbijom i, štoviše, da je takva intepretacija bosanske istorije isključivo plod velikosrpskih političkih aspiracija. Ovaj argument bi još imao nekog smisla da je među bosanskim muslimanima sačuvano bilo kakvo izborno predanje o sredjovjekovnoj državi, ili da je proučavanje bosanskoga srednjeg vijeka, posebno u prošlosti, imalo ikakvg naročitog interesovanja među obrazovanijem slojem Bošnjaka.

Da apsurdnost ove tvrdnje bude veća, o bosanskoj istoriji ne bismo znali ništa bez dokumenta sačuvanih u dubrovačkom, zadarskom, splitskom i venecijanskom arhivu, a koje su objavljivali gotovo isključivo srpski i hrvatski istoričari, koji su, uostalom, napisali i ogromnu većinu naučne historiografije o srednjevjekovnoj Bosni. Fr. Miklosich je tako svoj zbir srednjovjekovne diplomatičke građe Srbije, Bosne i Dubrovnika,  “Monumenta Serbica” objavljen u Beču 1858. posvetio knezu Srbije Mihailu Obrenoviću, a da ne govorimo o dubrovačkm plemiću Medu Puciću koji je svejugoslovenku istoriografiju zadužio sa "Spomenici srpski od godine 1395. do 1423.", knj. I, Beograd 1858, kao i "Spomenici srpski od godine 1395. do 1423.", knj. II, Beograd 1862. Nemoguće je na jednom mjestu nabrojati, časne uspomene, profesore koji su zadužili istorijsku nauku kada je u pitanju Bosna u srednjem vijeku, kao što su Rački, Šidak, Klaić, Stanojević, Dinić, Ćorović, Šanjek, Ćirković, Novaković,  Dragojlović, Babić, Ćošković, Wenzel, Fine.

Zanimljivo je da je od ogromnog istoriografskog opusa, široj bošnjakoj javnosti najpoznatija knjiga hrvatske istoričarke Nade Klaić (inače sasvim zalutale u istoriografiju srednjovjekovne Bosne), koja osipa paljbu po Simi Ćirkoviću, jer se usudio pretpostaviti da bi prvobitna Bosna mogla imati ikakve veze sa “narodom Srba za koje se kaže da nastanjuju veliki dio Dalmacije”, a koje spominje franački hroničar Ajnhard iz 9. vijeka, u kontekstu bijega Ljudevita, kneza panonskih Slovena, nakon što je propao ustanak koji je podigao protiv franačke vlasti. Klaićka je problem riješila jednostavno, a bez ikakvog dokazivanja tvrdeći da su Srbi na koje misli franački honičar “današnji Srb na poznatom stoljetnom unskom putu koji ne samo da čini u srednjem vijeku posebnu hrvatsku župu, 13 nego postoji na istome mjestu do danas!”, te da podatke istorijskih izvora koji nam svjedoče o povezanosti Srbije i Bosne, trebamo zamijeniti domišljanjima i konstrukcijama tobožnjim vezama Avarskoga kaganata i Bosne o kojima osim jedne u nizu pretpostavki da bi titula “ban” (a prema brzopletom zaključivanju i bosanska država), mogla biti avarskog porijekla, nemamo nikakvih konkretnih podataka. Pa iako sama priznaje da o “avarskoj Bosni” (za koju je, uostalom, bez ikakvih dokaza zaključila da je postojala, te je uzela za osnovu svoje teze), “ne znamo ništa”, to “ništa” joj je postalo sasvim dovoljno da daleko precizniji Ajnharodov podatak o geografskom položaju Srba potpuno izbaci iz igre, a da i ne objasni zbog čega, s obzirom na srednjovjekovna metanstazička kretanja i fluidnost premodernih etničkih identiteta pretpostavljena “avarska Bosna” nužno znači antitezu daleko dokumentovanijoj “srpskoj Bosni”. Nikakvo čudo da je, nedavno preminuli srpski istoričar Tibor Živković, koji je zbog svog rada na De administrando imperio (DAI), u kojem je prepoznao izvor iz 19. vijeka (De conversione Croatorum et Serborum - DCCS) i Barskom rodoslovu (koji je pravilno datirao u 13. stoljeće i kojem je utvrdio autora), istoričar koji je i u Sarajevu i u Zagrebu, radi čvrstine argumenata, doživljavao ovacije zaključio da ni Nada Klaić, ni njoj bliski autori, koji su u istorijske časoise unijeli  zastrašujuće “količine neznanja”, “nisu imali nikakva znanja o čitavom DAI, već su tumačili onako kako im se činilo da se iz koneksta mogu vaditi delovi, pa koristiti po potrebi.”

Ali tako to biva kada se, tobože, kritikujući političke konstrukcije, zapravo pišu političke konstrukcije, a da bi ona konstruisano “ništa” poslužilo u dnevnopolitičke i nacionalističke svrhe, budući da je Klaićkina knjiga, uz nevješte kompilacije Noela Malkoma, postala jedan od postamenata za formiranje bošnjačkog nacionalnog narativa. Tako će jedno najobičnije domišljanje postati vrjednije od činjenice da je Konstantin Porfirogenet, Bosnu smjestio u poglavlje “O Srbima i zemlji koju sada nastanjuju” i to na kraju spiska srpskih kastra oikumena (gradova sa latinskom crkvenom administracijom), gdje kaže da su dva od srpskih kastra oikoumena smješteni u “maloj zemlji Bosni (χωρίον Βόσονα).” Ako tome dodamo i čenjenicu da vizantijski pisac iz XII. vijeka Jovan Kinam, (a to je vrijeme bana Borića kada je Bosna već banat odvojen od Srbije), bilježi da “Drina razdvaja Bosnu od ostale Srbije”, te da povelja pape Urbana III kojom dubrovačkom nadbiskupu potvrđuje crkvenu vlast na “oblasti Srbije, koje čini Bosna, zajedno sa oblašću Travunije…”, onda nam postaje jasna slabost argumenata o Srbima koji, tobože, nemaju nikakve veze sa prvoitnom Bosnom.

Štoviše, ako već zalazimo u sfere osnovanih pretpostavki, onda bismo prije mogli pretpostaviti da je srpski župan kod kojeg je Ljudevit 823. našao utočiše, sasvim lako mogao biti i vladar Bosne, s obzirom da je, kako je Živković utvrdio, a na osnovu DCCS ona do otprilike te godine (822-823), bila samostalna kneževina u rangu Zahumlja, Travunje, Paganije i Konavala. No, kako nismo Nada Klaić, postavimo stvari ovako: čak i kada bismo uzeli, zdravo za gotovo, da je u reonu sarajevskog polja preživio neki “avarski banat” koji bi prethodio doseljavanju Srba, ostaje nepobitna činjenica da je Ajnhardov “veliki dio Dalmacije”, odnosno rimske provincije Dalmacije koju nastanjuju Srbi (o Srbima koji žive oko rijeke Save piše nam i vizantijski pisac Kekavmen iz XI vijeka), gotovo bez ikakve sumnje prostor od ušća Vrbasa u Savu, pa do sjeverozapadne granice Srbije, da uključuje i oblast Soli, sa gradom Salinesom (današnjom Tuzlom), a da  Pagani, Neretljani, Humljani, Travunjani i Konavljani potiču od “nekrštenih Srba”.

Ako uzmemo u obzir da je osamostaljena Bosna, pod ugarskim vrhovništvom, širila svoju teritoriju upravo na ove oblasti, tek onda nam postaje apsurdan koncept rane srednjovjekovne Bosne bez Srba. Pogotovo kada još u XIII. vijeku, u a uspona moći bosanske države i nastanka Crkve Bosanske, ban Ninoslav u svojoj povelji Dubrovčanima, svoje podanike naziva Srbima. Naravno, kako i sami ne bismo ulazili na teren domišljanja i mitologizacija, valja istaći da je etnička odrednica Srbin mijenjala svoja značenja, transformišući se od naziva pripadnika jednog od slovenskih plemenskih saveza u ranome srednjem vijeku, preko etničke (i sve više pravoslavne vjerske) odrednice u Raškoj i, po svemu sudeći, oznake opšteslovenskog pripadanja u užem balkanskom kontekstu u srednjovjekovnoj bosanskoj državi u kojoj je pravoslavlje bilo u manjini. No to je već tema za daljnje razmatranje.